Misschien is bedrijvigheid zelfs een van de ingrediënten van geluk. Maar er bestaat natuurlijk ook een meer basale vorm van voorspoed, een waarin het geluk afhankelijk is van leven in een goede gezondheid, fijne relaties onderhouden, het hebben van een veilige en prettige plek om te wonen en leven, en ergens aan kunnen bijdragen. Al snel werd mij in kamp Moria duidelijk dat het veel vluchtelingen juist op die punten tekortschiet, maar dat zij er desondanks het beste van maken. Zo zag ik vluchtelingen die hun grauwe tenten hadden opgefleurd door er potten met fleurige bloemen voor te zetten. Verder maakte sommige vluchtelingen er een goede gewoonte van om elke ochtend te gaan joggen, of om een lange wandeling rondom het kamp te maken, om fit en gezond te blijven.

Echter, ook als aan basisvoorwaarden als veiligheid, gezondheid, verbondenheid en zingeving is voldaan, kan een mens in de kern toch diepongelukkig zijn, bijvoorbeeld doordat mensen lijden onder een problematisch onverwerkt verleden, of doordat voor hen sprake is van een ongewis en grimmig toekomstbeeld. Als vrijwilligers kregen wij aan het begin van ons verblijf de expliciete boodschap om niet in het traumatische verleden van vluchtelingen te spitten, maar om ons in het contact vooral te richten op het heden en de toekomst. Wat mij echter opviel, was dat vooral daar voor veel vluchtelingen de pijn leek te liggen. Ook vluchtelingen dromen namelijk over een goede toekomst, en/of hopen dat die voor hen in het verschiet ligt, maar wat doe je als je geen enkele zekerheid over je toekomst hebt, en als je daarover bovendien weinig controle lijkt te hebben?

In de groepssessies die ik samen met collega-hulpverleners organiseerde voor de vluchtelingen, observeerde ik dat enkele vluchtelingen zich inderdaad vastbeten in de overtuiging dat zij weinig invloed hadden op hun eigen toekomst. Hierdoor kreeg ik de indruk dat ook het hebben van een gevoel van controle bijdraagt de geluksbeleving. Echter, die controlebehoefte kan ongetwijfeld ook een averechtse uitwerking hebben als iemand zaken wil controleren die in de praktijk buiten zijn of haar controlesfeer liggen. Dat wat buiten de invloedsfeer van de vluchtelingen lag – en dat was betrekkelijk veel – werd tijdens de groepssessie door sommige vluchtelingen in het kamp aangeroepen als: Inshallah (Als Allah het wil). Dat wat zij niet konden beïnvloeden, schreven zij hiermee toe aan een goedwillende, hogere macht. Voor hen was dat op dat moment kennelijk de juiste – of enige – manier om zichzelf door moeilijke tijden heen te helpen.

Deze beleving van geluk viel me al direct op tijdens onze eerste dag in het kamp, en wel bij vluchtelingenkinderen die met van alles wat zij in het kamp vonden aan het spelen waren. Hun kleine (of grote) wereld leek helemaal van hen, en alles wat zij in die wereld tegenkwamen werd gebruikt als speelgoed; de fantasie deed de rest. Zo werd een uit elkaar getrokken kartonnen doos een slee, en een oud stuk touw een springtrouw. Deze kinderen leefden volledig in het hier en nu en leken op deze speelse momenten geenszins te lijden onder hun verleden, het heden of de toekomst. Ook bij volwassenen zag ik deze geluksbeleving. Regelmatig zaten een heel aantal vluchtelingen met plezier samen allerlei spelletjes te spelen, zoals kaarten, schaak en Carambole; ter ontspanning en ongetwijfeld ook om tijdelijk even weg te zijn van de harde realiteit.

Tot slot wil ik het hebben over de laatste geluksbeleving die ik waarnam, de intrinsieke geluksvorm. Ook uit de gesprekken die ik met vluchtelingen voerde, werd duidelijk dat zij veel verloren hadden. Ze waren vrienden en familie kwijtgeraakt, hadden geen baan meer, geen huis en ze hadden ook vrijwel geen andere bezittingen meer. Hun gevoel van eigenwaarde bleek ook hierdoor erg laag te zijn. Regelmatig hoorde ik vluchtelingen zeggen: ‘I am only refugee’, waarmee ze natuurlijk ook wilden zeggen dat hun illegale status een belemmerende factor was voor de zoektocht naar geluk. En wie geeft ze ongelijk? Als je weinig meer hebt – weinig om met trots op terug te kijken, weinig in het heden en weinig om je voor de toekomst op te richten – wat houd je dan nog over?

Volgens mij zou het antwoord hierop moeten zijn dat wij allemaal evenveel waardigheid verdienen, puur omdat we mens zijn; omdat we allemaal ooit ergens op deze aarde zijn geboren en we dit leven en deze aarde met elkaar delen. Alleen daaruit zouden we onze waardigheid (moeten) kunnen ontlenen. Uit niets meer en niets minder dan dat.